Þátíð

Notkun

⬅️ Þátíð er notuð til að tala um eitthvað sem gerðist í fortíðinni.　Til dæmis:

Ég keyrði í vinnu í morgun.
Doug flutti til Íslands fyrir tuttugu árum.
Fannstu lyklana þína?

Þátíðin er notuð til að tala um eitthvað sem er búið að gerast, hvort sem það var fyrir 3 sekúndum eða 20 milljón árum.

Unlike the present tense, which can be used to talk about recurring events or the future, the past tense is decidedly for things that happened in the past.

Beyging

Veikar sagnir

Each of the three groups of weak verbs🇮🇸 veik sögn forms its past tense differently, although they all share the common feature of adding an ending containing a 🦷 dental consonant (ð, d or t).

Í hverjum flokki veikra sagna er þátíð mynduð á mismunandi hátt. Flokkarnir eiga það samt sameiginlegt að þátíðin er mynduð með einhvers konar 🦷 tannhljóði (ð, d eða t).

1. flokkur

1. flokks sagnir fá alltaf sérhljóð (a eða u) í endingunni:

	Persóna		að teikna	að byrja	að tala
Eintala	1.	ég	teiknaði	byrjaði	talaði
	2.	þú	teiknaðir	byrjaðir	talaðir
	3.	hann hún hán það	teiknaði	byrjaði	talaði
Fleirtala	1.	við	teiknuðum	byrjuðum	töluðum
	2.	þið	teiknuðuð	byrjuðuð	töluðuð
	3.	þeir þær þau	teiknuðu	byrjuðu	töluðu

U-hljóðvarp

Í fleirtölunni (við töluðum, þið töluðuð, þau töluðu) er möguleiki á U-hljóðvarpi af völdum ‑u‑ í endingunni. Sjá U-hljóðvarp fyrir reglurnar.

2. flokkur

Þátíð 2. flokks sagna er mynduð með því að bæta endingu við stofninn sem inniheldur tannhljóð (ð, d eða t, sjá Tannhljóðsendingar hér fyrir neðan). Það kemur ekkert sérhljóð milli stofnsins og endingarinnar:

	Persóna		að stara	að gleyma	að benda
Eintala	1.	ég	starði	gleymdi	benti
	2.	þú	starðir	gleymdir	bentir
	3.	hann hún hán það	starði	gleymdi	benti
Fleirtala	1.	við	störðum	gleymdum	bentum
	2.	þið	störðuð	gleymduð	bentuð
	3.	þeir þær þau	störðu	gleymdu	bentu

U-hljóðvarp

Í fleirtölunni (við störðum, þið störðuð, þau störðu) er möguleiki á U-hljóðvarpi af völdum ‑u‑ í endingunni. Sjá U-hljóðvarp fyrir reglurnar.

3. flokkur

Þátíð 3. flokks sagna er mynduð með því að:

• Bæta endingu við stofninn sem inniheldur tannhljóð (ð, d eða t, sjá Tannhljóðsendingar hér fyrir neðan).
• Beita I-hljóðvarpi á sérhljóðið í stofninum (e → a, y → u, ý → ú).

Það kemur ekkert sérhljóð milli stofnsins og endingarinnar:

	Persóna		að spyrja	að semja	að flytja
Eintala	1.	ég	spurði	samdi	flutti
	2.	þú	spurðir	samdir	fluttir
	3.	hann hún hán það	spurði	samdi	flutti
Fleirtala	1.	við	spurðum	sömdum	fluttum
	2.	þið	spurðuð	sömduð	fluttuð
	3.	þeir þær þau	spurðu	sömdu	fluttu

U-shift

Í fleirtölunni (við sömdum, þið sömduð, þau sömdu) er einnig möguleiki á U-hljóðvarpi eftir I-hljóðvarp af völdum ‑u‑ í endingunni. Sjá U-hljóðvarp fyrir reglurnar.

Tannhljóðsendingar

Þátíðarendingar 2. og 3. flokks sagna innihalda 🦷 tannhljóð, ýmist ð, d eða t. Tannhljóðið ræðst af hljóðinu sem kemur beint á undan því:

Stofn endar á	Tannhljóð		2. flokkur	3. flokkur
sérhljóði eða f, g, r	+	ð	spáði leyfði fleygði lærði	flúði krufði þagði spurði
l, m, n		d	fældi gleymdi rændi	duldi samdi hrundi
ð		dd	gæddi meiddi	gladdi
k, p, t, s		t	rækti gleypti breytti læsti	lukti lapti flutti þusti
samhljóði + ð, d, t		t	fullyrti benti rölti	—

Sterkar sagnir

Í íslensku er þátíð sterkra sagna mynduð með því að skipta um sérhljóð. Mismunandi sérhljóð eru í mismunandi myndum en saman mynda þau hljóðskiptaröð. Sterkar sagnir skiptast í sjö flokka eftir því hvernig hljóðskiptaröð þær fá.

Það er góð hugmynd að læra 🧩 kennimyndir sterkra sagna. Með kennimyndunum fimm getur maður fundið allar aðrar mögulegar myndir sagnarinnar en þær eru:

1. nafnháttur,
2. fyrsta persóna eintölu í nútíð,
3. fyrsta persóna eintölu í þátíð,
4. fyrsta persóna fleirtölu í þátíð,
5. lýsingarháttur þátíðar.

Hér fyrir neðan fylgja kennimyndir sjö sterkra sagna. Hver þeirra er úr ólíkum flokki:

Flokkur	Nafnháttur	1. p. et. nt.	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
1.	bíta	bít	beit	bitum	bitið
2.	sjóða	sýð	sauð	suðum	soðið
3.	detta	dett	datt	duttum	dottið
4.	stela	stel	stal	stálum	stolið
5.	sitja	sit	sat	sátum	setið
6.	taka	tek	tók	tókum	tekið
7.	gráta	græt	grét	grétum	grátið

Hér fyrir neðan er hver flokkur tekinn fyrir sig. Hér geturðu flett upp sterkum sögnum í töflu.

1. flokkur

Hljóðskiptaröð: í – ei – i – i/e

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
líta	leit	litum	litið
skríða	skreið	skriðum	skriðið
bíða	beið	biðum	beðið

Ein sögn í þessum flokki er aðeins öðruvísi:

stíga

steig/sté

stigum

stigið

2. flokkur

Hljóðskiptaröð: jó/jú – au – u – o

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
bjóða	bauð	buðum	boðið
sjóða	sauð	suðum	soðið
skjóta	skaut	skutum	skotið
fljúga	flaug	flugum	flogið
strjúka	strauk	strukum	strokið

3. flokkur

Hljóðskiptaröð: e/i – a – u – u/o

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
detta	datt	duttum	dottið
skreppa	skrapp	skruppum	skroppið

Í sterkum sögnum í þessum flokki sem byrja á v- í nafnhætti er því hljóði sleppt á undan u eða o:

verða	varð	urðum	orðið
vinna	vann	unnum	unnið

Beyging binda og vinda er aðeins óregluleg í eintölu:

binda	batt	bundu	bundið
vinda	vatt	undu	undið

4. flokkur

Hljóðskiptaröð: e/o – a – á – o

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
bera	bar	bárum	borið
skera	skar	skárum	skorið
stela	stal	stálum	stolið

Í sofa er v bætt við myndir sem innihalda a og á:

sofa

svaf

sváfum

sofið

5. flokkur

Hljóðskiptaröð: e/i – a – á – e

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
gefa	gaf	gáfum	gefið
drepa	drap	drápum	drepið
biðja	bað	báðum	beðið
sitja	sat	sátum	setið

Lýsingarháttur þátíðar geta er óreglulegur í merkingunni „vera fær um“:

geta

gat

gátum

getað

Hins vegar er lýsingarháttur þátíðar getið í merkingunni „giska“.

6. flokkur

Hljóðskiptaröð: a – ó – ó – a/e

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
fara	fór	fórum	farið
taka	tók	tókum	tekið

Sumar sagnir í þessum flokki fá g í fleirtölu í þátíð og í lýsingarhætti þátíðar:

hlæja	hló	hlógum	hlegið
slá	sló	slógum	slegið

Í standa er furðuleg samhljóðsbreyting (nd → ð) í þátíð og lýsingarhætti þátíðar:

standa

stóð

stóðum

staðið

7. flokkur

Hljóðskiptaröð: é – é

Hljóðskiptaröð: jó – u

🗑️ 7. flokkurinn er hálfgerður ruslagámur undir allt sem passar ekki inn í annan flokk. Það er samt eitt sem sagnir í þessum flokki eiga sameiginlegt:

• Sérhljóðið í stofninum er (yfirleitt) það sama og sérhljóðið í lýsingarhætti þátíðar.

Nafnháttur	1. p. et. þt.	1. p. ft. þt.	Lh. þt.
halda	hélt	héldum	haldið
gráta	grét	grétum	grátið
leika	lék	lékum	leikið
hlaupa	hljóp	hlupum	hlaupið

Í fá, ganga og búa eru nokkrar skringilegar samhljóðsbreytingar:

fá	fékk	fengum	fengið
ganga	gekk	gengum	gengið
búa	bjó	bjuggum	búið